برکات حضرت معصومه در شهر قم و تاثیر این شهر بر کل ایران آنچنان مهم بوده و هست که سالها دل و دیده میلیونها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تاثیر نه تنها براى زائران مشتاقى که از راههاى دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسى علیه السلام با ارادت خالصانه به این مکان مقدس مى شتابند ملموس است بلکه حتى براى کسانى که با انگیزههاى غیر مذهبى وارد این مکان شدهاند و یا از این دیار عبور کرده اند، پرجاذبه و شگفت انگیز بوده است. در عظمت و شکوه ظاهرى این بارگاه مقدس، حقیقت و معنویت خاصى نهفته است که ناخود آگاه هر بینندهاى را به سوى آن متوجه ساخته و دل و دیده اش را صید مى کند.
*در اینجا اعترافات چند تن از افراد خارجى را
که در قرنهاى گذشته از قم دیدن کرده و در لابلاى سخنان خود به نقش ارزنده
این بانوى ملکوتى و تاثیر بارگاه آن حضرت در شهر قم اشاره کردهاند، مرور
مى کنیم* .
«اوژن فلاندن» جهانگرد فرانسوى و دانشمندى که در زمان محمد شاه قاجار در سالهاى 1219 و 1221 شمسى به اتفاق هموطن هنرمند خود «پاسکال کست» به ایران آمده است، در مورد اهمیت و نقش شهر قم و مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام چنین مى نگارد: «مقبره فاطمه که ایرانى ها «معصومه» مىنامند در تمام مشرق، احترامى به سزا دارد و مردم از اکناف به زیارتش مى آیند، فاطمه نوه على است. از پادشاهان ایران، شاه عباس دوم، شاه صفى و فتحعلى شاه در قم مدفونند. تیمور لنگ به قم چندان لطمه نرسانده و شاید از برکت فاطمه باشد» . (1)
«کارل بروگش» جهانگرد آلمانى نیز که اوضاع ایران را در سده نوزدهم میلادى از دید مادى خود بررسى کرده است، در مورد عظمت ظاهرى شهر قم و حضرت معصومه علیها السلام چنین مى گوید: «دورنماى قم به معناى واقعى کلمه از فاصله چند میلى مى درخشد، زیرا گنبد زیارتگاه این شهر را با ورقه هایى از طلا پوشانده اند که نور آفتاب را به شکل خیره کنندهاى منعکس مى کند. شاهان ایران علاقه زیاد دارند به این که گنبد بناهاى مقدس را با ورقه هاى طلا و نقره بپوشانند. طلا کارى ها و نقره کارى هاى زیباى ضریح مقدس واقعا چشم را روشن مى کنند. خدمتکارانم پیوسته از شکوه و جلال گنبد و مقبره فاطمه در قم سخن مىگفتند.
نه فقط زندگان بلکه مردگان نیز به سوى این مزار جلب مى شوند; زیرا بسیارى از ایرانیان وصیت مى کنند که پس از مرگ در جوار این بانوى مقدس دفن شوند. قم مدفن قدیسین هم هست. بنا به گفته اهالى محل، قم داراى 444 امامزاده کوچک و بزرگ است» . (2)
به هر حال بعد از ورود حضرت معصومه علیها السلام به قم و دفن پیکر مطهر آن حضرت در این سرزمین مقدس، علویان و سادات بیشترى به این شهر روى آوردند، توجه شیعیان به این نقطه فزونى یافت و علما و مشاهیر شیعه در طول تاریخ بهاین مکان مقدس توجه نشان دادند، مهاجرت به این شهر زیاد شد و موقعیت مذهبى قم تثبیت و استحکام تاریخى یافت.
قم با این ویژگى ها در میان شهرهاى شیعه نشین از شهرت جهانى برخوردار شد و یکى از شهرهاى مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراکز مهم فرهنگى و فقهى شیعه گردید و از همه مهمتر به عنوان هسته مرکزى و پایگاه اصلى بزرگترین و باشکوهترین انقلاب در تاریخ جهان گردید.
در اینجا به فهرست برخى از نتایج ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم مى پردازیم:
1- گسترش شهر قم
شهر قم به تدریج از شمال شرقى، به جنوب غربى که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد به طورى که حرم فاطمه معصومه علیها السلام که در حاشیه شهر قرار داشت، امروزه در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است.
2- مورد توجه شدن قم
توجه پادشاهان و حاکمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیارى از افراد مشتاق اهل بیت علیهم السلام براى اقامت در آن، به خاطر مدفون بودن حضرت معصومه علیها السلام در این شهر است.
3- استحکام مذهبى قم
قم از جنبه مذهبى استحکام ویژهاى یافته و مرکز روحانیت شیعه شد. و عدهاى از بزرگترین علماى شیعه از آنجا برخاسته یا در آن اقامت کردند.
4- کثرت سادات در شهر قم
بعد از دفن حضرت معصومه علیها السلام عده بسیارى از فرزند زادگان امام حسن و امام حسین و موسى بن جعفر و على بن موسى الرضا علیهم السلام و از فرزندان محمد حنفیه و زید بن على بن الحسین علیهم السلام و اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام از اطراف به قم روى آورده اند. از آنجا که این شهر از ابتدا مورد نظر آل على علیهم السلام بوده است و مردم قم نسبت به اولاد پیغمبر صلى الله علیه و آله ارادت و علاقه خاصى داشتهاند، به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه علیها السلام از نظر کثرت سادات، موقعیتبى نظیر و یا کم نظیرى یافته است.
امروزه کثرت سادات قم، به خوبى محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان وسادات است که بیشتر آنها سید هستند، از جمله محله سیدان، محله موسویان و محله موسى سلام بر مردم قم ! خداوند شهرهاى آنان را با باران سیراب کند و برکتها را بر آنان نازل کند و بدى هاى آنان را به خوبى مبدل گرداند. آنها اهل رکوع و سجود و قیام و قعودند. آنان فقیه و دانشمند و اهل درک حقایق و روایت و عبادت نیکو هستند.
مبرقع و همچنین وجود سادات برقعى و رضوى و چاووشى و غیره نشانگر این حقیقت مى باشد.
5- توجه به امور امامزادگان
مردم قم از اوایل قرن سوم هجرى که فاطمه معصومه علیها السلام در قم مدفون شد، در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر صلى الله علیه و آله همان تلاش را کردند که در زمان حیاتشان از آنان به عمل مى آوردند. ساختن بناهاى مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جمله این تلاش هاست. در دوره صفویه و قاجاریه، بعضى از جهانگردانى که به ایران آمده و از قم عبور کرده اند، در سفرنامه هاى خود امامزادگان قم را وصف نموده و حتى در پارهاى از آنها در تعداد امامزادگان افراط کرده اند.
6- پرورش علماى بزرگ در شهر قم
یکى دیگر از برکات فاطمه معصومه علیها السلام، پرورش عالمان و اندیشمندان بزرگ در این شهر مى باشد که به نام بعضى از آنان اشاره مى شود:
- على بن حسین بن بابویه قمى، پدر شیخ صدوق یا صدوق اول;
- محمد بن على بن بابویه قمى، معروف به شیخ صدوق و نویسنده نزدیک به 300 کتاب در اصول و فروع;
- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیک امام حسن عسکرى علیه السلام;
- احمد بن اسحاق قمى، وکیل امام عسکرى علیه السلام در قم و سازنده مسجد معروف امام به دستور آن حضرت;
- احمد بن ادریس قمى، از محدثان شیعى;
- زکریا بن آدم، از اصحاب امام رضا علیه السلام;
- ابوعبدالله محمد بن خالد برقى، ادیب، محدث و نویسنده کتابهاى مهمى همچون: التنزیل و التعبیر، کتاب العلل، کتاب یوم و لیله (3) ;
- احمد بن محمد بن خالد برقى، منسوب به برقرود قم و نویسنده کتابهاى فراوانى همچون: المحاسن، کتاب التبلیغ و الرساله، کتاب التراحم و التعاطف، و سایر تالیفات وى که به دهها جلد بالغ مى شود (4) ;
- على بن ابراهیم قمى، مفسر معروف;
- خواجه نصیر الدین طوسى جهرودى معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام;
- صدر المتالهین شیرازى، که آثار برجسته فلسفى از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبیه، شرح کافى و... را پدید آورد;
- ملا عبد الرزاق لاهیجى، فیلسوف وحکیم نامدار شیعه در قرن 11 و صاحب کتابهاى شوارق الالهام و گوهر مراد;
- حاج ملا مهدى قمى نراقى، نویسنده جامع السعادات;
- میرزا ابوالقاسم قمى (میرزاى قمى)، صاحب قوانین و داراى کرامات بى شمار.
و صدها عالم و دانشمند و شاعر و وزیر و مورخ و رجال علمى و مردان سیاست و وزارت از این خطه ظهور نموده اند که تفصیل آن در جاى خود بیان شده است. (5)
7- حوزه علمیه قم
یکى دیگر از برکات مزار مقدس بانوى دو عالم، حضرت معصومه علیها السلام در شهر قم، رونق گرفتن حوزه علمیه مى باشد. تاریخ این کانون علم و فقاهت به قرنها قبل بر مى گردد. ابراهیم بن هاشم قمى، سعد بن عبدالله قمى، احمد بن اسحاق قمى، على بن بابویه قمى و دهها محدث و عالم شیعى از اوایل قرن سوم هجرى به بعد، زمینه گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند. این حوزه علمى کم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پربارى به همراه همانا بهشت داراى هشت در است که یکى از آن درها مخصوص مردم قم است. آنان شیعیان برگزیده ما در میان سایر شهرها هستند. خداوند ولایت و محبت ما [اهل بیت] را با طینت آنان عجین کرده است.
مى آورد تا آنکه مرحوم میرزاى قمى عالم جلیل القدر عصر قاجار، به این شهر روى آورد و به حرکت علمى این دیار شتاب بخشید.
هجرت ملاصدرا فیلسوف نامى شیعه به قم چهره دیگرى به این حرکت داد. سکونت مرحوم فیض کاشانى در قم و تاسیس مدرسه فیضیه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام، رشد فکرى و فضاى علمى این شهر را دگرگون نمود.
این رشد علمى همچنان رو به بالندگى بود تا در سال 1315 شمسى مرحوم شیخ عبدالکریم حائرى پرچمدار علم و فضیلت از اراک به قم آمده و روحى تازه به کالبد این کانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمى بروجردى رحمه الله به قم، فعالیتهاى فرهنگى واجتماعى را در این شهر تسریع نموده و همچنین ورود مراجع و دانشمندان بزرگ شیعى و همراهى آنان با حرکت حوزه علمیه در شکوفائى آن نقش به سزایى داشت.
امروزه به برکت معنوى حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، مجمع بزرگى از مراجع، آیات عظام و فقیهان و مجتهدان در این شهر نورانى و ملکوتى ایجاد شده است که مورد توجه جهانیان مى باشد.
هم اکنون خیل عظیمى از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامى در این حوزه مقدسه به تحصیل و تدریس اشتغال دارند که با زعامت مراجع تقلید و تدبیر مدیریت حوزه علمیه قم برنامه ریزى هاى خاصى براى توسعه و بارور نمودن هرچه بیشتر علوم اسلامى و تخصصى نمودن آن در حال انجام است که آینده روشن و بالنده ترى را نوید مىدهد. لازم به ذکر است این زمانى مى رسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر مى شود، تا جایى که این شهر اسوه و الگوى شهرهاى دیگر گشته و هیچ کس در روى زمین باقى نمى ماند که از قم به او بهره هاى علمى و دینى نرسد تا آنکه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد.
رونق علمى شهر قم را امام صادق علیه السلام دهها سال قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم، پیش بینى کرده و فرموده بود: «زمانى مى رسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر مى شود، تا جایى که این شهر اسوه و الگوى شهرهاى دیگر گشته و هیچ کس در روى زمین باقى نمى ماند که از قم به او بهره هاى علمى و دینى نرسد تا آنکه زمان ظهور حجتخدا و قائم ما فرا رسد» . (6)
8- انقلاب اسلامى ایران
از مهمترین ویژگى هاى شهر قم و آثار و برکات حضرت معصومه علیها السلام تشکیل هستههاى مرکزى انقلاب اسلامى ایران در این نقطه حساس کشور مىباشد. شهر قم بستر قیام و انقلاب و پرورشگاه بنیانگذار جمهورى اسلامى ایران است.
اکثر حوادث انقلاب اسلامى با این شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنین حادثهاى در شهر قم در گفتار ائمه اطهار علیهم السلام نیز اشاره شده است و روایت معروف حضرت کاظم علیه السلام در این مورد، قابل انطباق با انقلاب اسلامى ایران است. مطمئنا اگر انقلاب با عظمت اسلامى - که از شهر قم ریشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تاثیر قرار داد - مصداق منحصر به فرد این گفتار زیبا نباشد، حتما یکى از مصادیق آن خواهد بود; چرا که ویژگى هاى مورد ستایش امام هفتم علیه السلام دقیقا در مورد رهبر و مردم ایران صادق مى باشد. آن ویژگى ها عبارتند از:
1- رهبر آنان مردى از اهل قم است.
2- رهبر آنان مردم را به سوى حق مى خواند.
3- پیروان و طرفداران او اراده و استقامتى قوى و آهنین دارند.
4- خستگى در آنان راه ندارد.
5- طوفانهاى حوادث آنان را متزلزل نمى کند.
6- توکل بر خدا دارند.
7- به خاطر پارسایى پیروزند.
متن روایت چنین است که امام موسى کاظم علیه السلام فرمود: «رجل من اهل قم یدعوا الناس الى الحق، یجتمع معه قوم کزبر الحدید، لاتزلهم الریاح العواصف و لا یملون من الحرب و لایجبنون و على الله یتوکلون والعاقبة للمتقین; مردى از اهل قم [به پا مىخیزد و] مردم را به حق فرا مىخواند. گروهى به یارى او بر مى خیزند که مانند قطعه هاى آهن هستند، تندبادها [ى حوادث و مشکلات] آنان را متزلزل نمى کند و از جنگ خسته نمى شوند و نمى ترسند و بر خدا توکل مى کنند. پیروزى نهایى از آن پرهیزکاران است» . (7)
این نوشتار را با کلامى از حضرت امام خمینى رحمه الله - که به این شهر افتخار میکرد - به پایان میبریم:
«قم حرم اهل بیت است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است. از قم علم به همه جهان صادر شده است و میشود و از قم شهادت به همه جا صادر میشود. قم شهرى است که در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته، و... از زمان ائمه اطهار علیهم السلام مورد توجه اسلام بوده است، و از قم تقوا، شجاعت، شهامت، و همه فضایل به همه جا صادر میشد و صادر خواهد شد.
علمایى که در قم ، من ادراک کرده ام، کسانى بودند که در دنیا نمونه بودند، در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان سلام الله علیه» . (8)
منابع:
1) ماهنامه کوثر، ش9، ص73 و 74 با اختصار.
2) همان، ش12، ص65 و 66. با اختصار.
3) رجال نجاشى، ص335.
4) همان، 76.
5) براى اطلاعات بیشتر به «تاریخ مذهبى قم» مراجعه شود.
6) بحارالانوار، ج60، ص213.
7) همان، ج57، ص216.
8) صحیفه امام، ج 13، ص165.
