فلسفه روزه در اسلام چیست؟
همانطور که مى دانید انسان علاوه بر جنبه مادى و جسمى، داراى جنبه معنوى و روحى هم هست و هر یک از آنها در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامه هاى خاصى احتیاج دارند، یکى از برنامه ها جنبه معنوى تقوا و پرهیزگارى است به این معنا که اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوى ارتقاء دهد و به عالم طهارت و رفعت متصل کند، اولین چیزى که باید بدان ملتزم بشود جلوگیرى از افسار گسیختگى خود است. او نباید خود را سرگرم لذت هاى جسمى و شهوات بدنى کند، باید خود را بزرگتر از آن بداند که زندگى مادّى را هدف بپندارد.
بهترین، نزدیک ترین، مؤثرترین و عمومى ترین راهى که افراد را در این امر(تقوا) مى تواند کمک کند، روزه است که با پرهیز از خوردن، آشامیدن و شهوت جنسى، علاوه بر این که نیروى خویشتن دارى از گناهان در آنان قوت مى گیرد، به تدریج بر اراده خود مسلط مى شوند و در برابر هر گناهى عنان اختیار را از کف نمى دهند.
فلسفه روزه دارى، تکامل جسم و جان است، چرا که گفته اند: عقل سالم در بدن سالم است. یکى از دستورات خداوند به انسان ها، روزه دارى است تا در سایه آن، انسان بتواند از هرگونه فساد و بیمارى مصون بماند و با رهانیدن خود از دام هاى شیطان، خود را در مسیر انبیا و ائمه علیهم السلام قرار دهد.
روزه، کلاس کسب تقوا است، تمرینى براى متقى شدن است. کدامین نتیجه و ثمره بهتر از این که انسان با روزه دارى، سعادت دنیا و آخرتش را تضمین کند. در یک حدیث قدسى، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از درگاه خداوند سؤال مى کند: اولین عبادت کدام است؟ خداوند پاسخ مى دهد: روزه. آن گاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مى پرسد: پروردگارا، نتیجه و ثمره روزه گرفتن چیست؟ خداوند در پاسخ مى فرماید: نتیجه روزه، رسیدن به آگاهى قلبى و حکمت است و نتیجه حکمت، شناخت خداوند است و نتیجه معرفت و شناخت پروردگار، رسیدن به یقین کامل است; پس هرگاه بنده خدا به یقین رسید، همه وجود و زندگى اش به خدا وابسته مى شود و زندگى اش اگر به سختى و یا به آسانى بگذرد، در او تغییرى ایجاد نمى شود. وقتى که این بنده عاشق خدا در حال مرگ باشد فرشتگان بر بالین او مى ایستند و از آب کوثر و شراب هاى بهشتى او را سیراب مى کنند تا سختى مرگش برطرف شود. سپس به او مژده اى بزرگ مى دهند و مى گویند: خوشا به حالت چه جایگاه نیکو و مقام عظیمى دارى! اینک به یک چشم بر هم زدن به دربار الهى پرواز مى کند و به مقام لقاءالله رسیده و بین او و خداوند بلند مرتبه هیچ پرده و حجابى باقى نمى ماند.
مبدأ هستى و آفریدگار زمین و زمان، خداوند متعال است، اما در فرهنگ توحیدى، بعضى مکان ها و زمان ها ارزشى ویژه دارند. ماه رمضان که شهر اللّه (ماه خدا) نامیده مى شود، ویژگى ها و خصوصیات بى نظیرى دارد که هیچ کدام از زمان ها آن خصوصیات را ندارد; شب ها، روزها، ساعات و لحظات ماه خدا برتر از همه زمان ها است. چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى فرماید:
(هان اى مردم، بیدار باشید که ماه خدا با کوله بارى از نعمت ها و رحمت ها و مغفرت هاى الهى به سوى شما روى آورده است. رمضان ماهى است که در نزد خداوند از همه ماه ها برتر و بالاتر است. روزهاى آن با فضیلت ترین روزها و شب هایش بالاترین شب ها است. ساعت هاى این ماه، بهترین ساعات و لحظات است. رمضان ماهى است که همگى شما به میهمانى خداوند دعوت شده اید و این نعمت بزرگ خداوند است که شما را در این ماه قرار داد.)
از کلمات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى توان بعضى از علل برترى این ماه مبارک را دریافت. همه نعمت هاى خدا ارزش مندند، اما نعمت هدایت بالاترین نعمت ها است و این هدیه اى است که خداوند در این ماه به مؤمنان تقدیم کرده است. کدام نعمت بالاتر از این که آدمى در کنار سفره گسترده خداوند حضور یابد و روح پژمرده خود را با آب حیات معنوى جان ببخشد. کدام نعمت بالاتر از این که انسان از اسارت دنیا و مادیات رها گردد و بر قله آزادى سرود حق سردهد. کدام نعمت بالاتر از این که انسان زندگى حیوانى و هوس هاى شیطانى خویش را به فراموشى سپرده و راه را براى رشد و تکامل معنوى خویش هموار سازد و بالاخره کدام نعمت بالاتر از این که آدمى تکامل به سوى خدا را دریابد و یقین کند که ارزش او بسیار والاتر و بالاتر از آن است که فقط از نظر مادى خود را بى نیاز کند و همه چیزش در مسائل و نعم دنیوى خلاصه شود.
اسلام، تن پرورى به معناى نفس پرورى و شهوت پرستى را شدیداً محکوم کرده است، اما پرورش بدن به معناى مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده است و هر نوع عملى را که براى بدن زیان بخش باشد حرام شمرده است. اسلام آن جا که یک امر واجب مانند (روزه) احیاناً براى بدن مضرّ تشخیص داده شود، آن را ساقط مى کند و حتى آن را حرام مى داند.
آداب و سنن بسیارى در اسلام به خاطر بهداشت و سلامت بدن وضع شده است. ممکن است افرادى میان (پرورش بدن) که یک امر بهداشتى است و (تن پرورى) به معناى نفس پرورى که امرى اخلاقى است، فرق نگذارند و خیال کنند اسلام که با تن پرورى مخالف است یعنى با بهداشت بدن مخالف است. پس لاقیدى ولاابالى گرى در حفظ سلامت و کارهایى که مضر به بهداشت و سلامت بدن است، از نظر اسلام کار نادرستى است. همان گونه که نفس پرورى و شهوت رانى، ضد روح پرورى است و موجب بیمارى روح و روان مى گردد، به همان سان نیز ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم هست و منجر به بیمارى جسمى مى گردد.
قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده، می‌فرماید: لعلّکم تتقون(1) این جمله که ذیل جمله «کتب علیکم الصیّام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می کاهد، روح را تلطیف و صفا می بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را قوی و در انسان قدرت تصمیم گیری ایجاد می کند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار می سازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک می کند. بطور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. بُعد عرفانی:
روزه مایه تقرب به خداوند متعال است، زیرا روزه شهوت نفس را می کوبد و آدمی را بیاد روز قیامت انداخته و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد که از محکم ترین ریسمانهای شیطان است، می رهاند.
دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیای پیغمبر علیه السّلام، حضرت یحیی علیه السّلام فرمودند این‌ها که به خود آویخته ای چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آن ها فرزندان آدم را دچار می کنم حضرت فرمود: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز می دارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی علیه السّلام قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.(2)
بدون شک از مجرّب ترین وسایل جهت تعدیل شهوت، گرسنگی کشیدن است.
و شایان ذکر است که احادیث فراوانی در کتب روایی ما وجود دارد که که روزه و روزه داری را مایه تقرب به خداوند دانسته اند که به طور نمونه به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم:
1. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ضمن توصیه ای به اسامه بن زید چنین فرموده است: «عَلَیْکَ بالصوم فَاِنَّهُ قُربُه اِلَی الله. بر تو باد روزه داری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا می شود.»(3)
2. خداوند متعال در حدیث قدسی می فرماید: «الصَّومُ لیِ و اَنا اُجْزی بِهِ. روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب به من بهترین پاداش اوست.»
3. خداوند متعال به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در شب معراج می فرماید: ای احمد آیا می دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می شود؟ حضرت فرمود: نه ای پروردگار من. خداوند فرمود: «. موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.(4)
2. بُعد اخلاقی و تربیتی:
علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن می توان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد و آماده درک انوار معنوی شد. اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهم ترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک و پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست (چنان چه در حدیث شریف می‌خوانیم «رُبَّ صائم لیس له من صیامه اِلا الجوع و العطش»(5) چه بسیار روزه دارانی که فقط گرسنگی و تشنگی می کشند) بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان همه روزه باشند. یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره، اجتناب نماید و از دستورات دینی بطور کامل پیروی نماید، زیرا عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگی ها و وارستگی از رذائل اخلاقی می شود.
امام رضا علیه السلام در یک پرسش از فلسفه روزه چنین مىفرماید: «علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش لیکون العبد ذلیلا مستکینا ماجورا محتسبا صابرا فیکون ذلک دلیلا على شدائد الآخرة، علت روزه از براى فهمیدن الم و درد گرسنگى و تشنگى است، تا بنده ذلیل و متضرع و ماجور و صابر باشد و بفهمد شدائد آخرت را، مع ما فیه من الانکسار له عن الشهوات و اعظاله فى العاجل دلیلا على الآجل لیعلم مبلغ ذلک من اهل الفقر و المسکنة فى الدنیا و الآخرة» (10) علاوه بر این که در روزه انکسار شهوات و موعظه هست از براى امر آخرت تا بداند حال اهل فقر و فاقه را در دنیا و عقبى.
3. بُعد اجتماعی:
یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه برادری و همدردی است)(6) و امام باقر علیه السّلام می فرمایند: «خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند.»(7)
هشام بن حکم از رئیس مذهب تشیع حضرت جعفر بن محمد علیه السلام مى پرسد از علت و فلسفه روزه، امام مىفرماید:
«انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و القیر و ذلک ان الغنى لم یکن لیجد مس الجوع، فیرحم الفقیر، لان الغنى کلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالى ان یسوى بین خلقه، و ان یذیق الغنى مس الجوع و الالم لیرق على الضعیف و یرحم الجائع» (6)
حضرت صادق علیه السلام: براستى خداوند روزه را واجب کرد، تا به وسیله او بین اغنیاء و فقراء مساوات و برابرى به وجود آید، و این براى آن است که ثروتمندانى که هرگز درد گرسنگى را احساس نکردهاند، به فقراء ترحم نمایند، زیرا اغنیاء هرگاه (خوردنى و آشامیدنى را) اراده نمودند (و هوس هر نوع ماکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند متعال «روزه را واجب نموده» که تا بین بندگانش از فقیر و غنى، برابرى به وجود آورد، و اینکه سرمایه داران مسلمان الم جوع و گرسنگى را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقت آوردند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آرى تنها مکتبى که به حال گرسنگان و محرومان مىاندیشد اسلام است.)
یکی از مهم ترین منافع روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست، بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند، روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می آید.
4. بُعد بهداشتی و پزشکی:
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.(8) پس یکی از آثار و فوائد روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن می باشد که اهمیت به سزائی دارد، چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند، در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی ها و نوشیدنی ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه (به وسیله گرفتن روزه) بهترین وسیله برای سلامتی جسم و بدن انسان می باشد.
دانشمندی در این رابطه چنین می گوید: «فایدة روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان، هم چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.»(9)
در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده است: «المعدة بیت کل داء و الحمیّه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانة تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.(10)
و دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می شود.(11)
اخیراً در اروپا و بسیارى کشورهاى دیگر بیمارستان هایى افتتاح شده که از طریق روزه، بسیارى از بیمارى ها و مرض ها را معالجه مى کنند. وقتى ماه رمضان فرا مى رسد برنامه هاى زندگى عوض مى گردد و همین تغییر برنامه، روح انسان را تازه مى کند و به انسان نشاط مى دهد، زیرا روح انسان، تغییر برنامه هاى خوراک و خواب و امثال آن را درک مى کند. این مطلبى است که تجربه و روان شناسى آن را روشن ساخته است. به روزه داران در هنگام افطار نشاطى دست مى دهد که با هیچ نوع نشاط دیگرى برابرى نمى کند، زیرا شخصى که در طول روز، بایستى بعضى از مسائل را رعایت مى کرده (خوردن ـ آشامیدن) هنگام افطار احساس مى کند از این قید و بندها رهایى یافته و همین درک آزادى، یک نوع خرسندى براى انسان به ارمغان مى آورد. در روایت وارد شده است که براى روزه دار، دو خرسندى وجود دارد: یک خرسندى به هنگام افطار و دیگرى موقع دیدار خدا.
آثار روزه:
روزه، چشمه رحمت الهى را در وادى دل انسان هاى حق طلب جارى مى کند.
روزه، مائده هاى آسمانى را بر سفره دل انسان هاى روزه دار مى چیند.
روزه، در میدان صبر و بردبارى، روح انسان را استوار مى سازد.
روزه، ظلمت خودخواهى و خودمحورى را مبدل به نورانیت تواضع و ایثار مى نماید.
روزه، نجات دهنده گناه کاران پشیمان، از دهانه دوزخ است.
روزه، شوق به خوبى ها و سبقت در حسنات را در وجود انسان مى پروراند.
روزه، زیبا کننده چهره شخصیت انسان در پرتو عبادات است.
روزه، جان انسان را در مسیر نسیم هاى رحمت الهى قرار مى دهد.
روزه، پاک کننده چهره دل، از غبار گناه و لغزش است.
روزه، پلى است که انسان را از رودخانه مسموم هواى نفس عبور داده، به ساحل سعادت مى رساند.
روزه، خانه تکانى دل از گناه و آلودگى است.
روزه، در گوش جان انسان هاى مؤمن، سرود وصل به خدا را سر مى دهد.
روزه، شکوفا کننده نهال ایمان در بوستان جان انسان است.
روزه، تودهنى زدن به شیطان، این دشمن دیرینه هدایت است.
روزه، شهد شیرین حضور در بهشت را در کام دل انسان مخلص فرو مى ریزد.
________________________________________
منابع:
1. بقره: 183.
2. روضاتی، میر سید احمد، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 ق، ص 90 ـ 92.
3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 285.
4. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، انتشارات کتابخانه سنائی، ج 1، ص 193.
5. شمس‌الدین، سید مهدی، آداب روزه داری، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 23ـ24.
6. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، بیروت، ج 7، ص 7.
7. همان، ص 223.
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
9. ، آداب روزه داری، ص 20
10. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
11. همان.
