«امشبی را شه دین در حرمش مهمان است/ مکن ای صبح طلوع
عصر فردا بدنش زیر سُم اسبان است/ مکن ای صبح طلوع...»
این بند از اشعار مرحوم کربلائی محمود بهجت، از مدتها قبل بهعنوان یکی از بهترین اشعار حماسی و عاشورایی در حلقه عزاداران امام حسین(ع)، زینتبخش مجالس سینهزنی است و بهعنوان شعر آیینی ماندگار است.
در شعر آیینی نکته قابل تأملی که این شعر را از انواع دیگر شعر جدا میکند، موضوعاتی است که در شعر بیان میشود، اشعار آیینی متأثر از قرآن، نهجالبلاغه، صحیفه سجادیه و دیگر متون روایی است. خالق اشعار آیینی اولین کسی است که از موضوع متأثر میشود و هرچه این تأثر خالصانهتر باشد، شعر نیز تأثیرگذارتر خواهد بود و در قلب و جان مخاطب نفوذ میکند.
نگاهی سریع و گذرا به مجموعه «مکن ای صبح طلوع» گنجینه اسرار عمان سامانی را به خاطر میآورد. البته شاعر این مجموعه ممکن است با عمان سامانی قابل قیاس نباشد، زیرا زندهیاد محمود بهجت از علوم شعر و عروض و قافیه بهره چندانی نداشت، ولی خلوص و صداقت و صمیمیت در اشعار او موج میزند.
اشعار کتاب در 17 بخش تدوین یافته است که شامل:«مراثی حضرت فاطمه زهرا(س)»، «مراثی امام حسن(ع)»، «مراثی مسلم»، « مراثی طفلان مسلم»، «مراثی حربن یزید ریاحی»، «وهب»، «املیلا(س)»، «حضرت علیاکبر(ع)»، «حضرت قاسم(ع)»، « حضرت اباالفضل(ع)»، « حضرت سکینه(س)»، «حضرت رقیه خاتون»، «حضرت فاطمه صغری»، «عبداللهبن حسن»، «حضرت امام حسین(ع)»، «حضرت زینب کبری(س)»، و «پیوست: مکن ای صبح طلوع» است.
زندهیاد کربلایی محمود بهجت در دی ماه 1285 شمسی در فومن چشم به جهان گشود و در روز بیست و هفتم صفر 1325 شمسی و در سن 67سالگی چشم از جهان فرو بست. در یکی از اشعار این کتاب بهمناسبت اسارت اهلبیت(ع) و خطبه حضرت زینب اینگونه آمده است:
«ای آسمان ز دست تو دارم بسی نوا
ریزم سرشک حسرت و هجران ز دیدهها
ظلمی چنین ندیده کسی اندر این جهان
کردی تو با سلاله سلطان انبیا
سرهای سروران جهان را جدا زتن
کردی، زدی به نیزه و بُردی به شهرها
زینب که آفتاب نتابید بر رُخش
در شرم بود و داشت ازو حرمت وحیا
بردی سر برهنه اسیری بهسوی شام
زنجیر کین به گردن و با سختی و بلا
آه از دمی که گشت اسیران اهلبیت
وارد به کوفه با سر بیمعجر از جفا
مخلوق کوفه بهر تماشا به دورشان
گشته جمع طعنهزنان لب به ناسزا
بعضی بهخنده کاین اسرا ماه طلعتند
برخی دگر که خارج دینند و مصطفی
زینب چو دید هلهله و ازدحام خلق
بیاختیار گشت پس انداخت مرتضی
آه از جگر کشید و بگفت ای ستمگران
مائیم نص آیه عصمت و «إنمّا»
آلمحمدیم(ص) و جگرگوشه بتول
گشتیم از جفای شما خوار و بینوا...»
آیین طشت گذاری یکی از مراسم سنتی عزاداری در ماه محرم است که از آیین ها و آداب عزاداری و تعزیه منسوب به منطقه اردبیل بوده و از سه روز مانده به آغاز محرم در بیش از 41 مسجد و حسینیه این شهر برگزار می شود.
اجرای این مراسم در روز اول در مسجد جامع شهر اردبیل، در روز دوم در مساجد اصلی محلات شش گانه و مسجد بزرگ استان و در روز سوم در مساجد محلات، حسینیه ها و منازل انجام می شود.
این مراسم در تمام روستاهای استان نیز با ترتیب زمانی و مکانی برگزار شده و حتی با آداب و رسوم مخصوص منسوب به همان روستا اجرا می شود.
تجدید پیمان با سالار شهیدان
اما آنچه غنای معنوی این مراسم را به عقیده کارشناسان دوچندان کرده است، تجدید پیمان با سالار شهیدان به صورت نمادین است. طشت پر از آب که غالبا از جنس مس و طلا است در محل مناسبی در مسجد گذاشته شده و تا پایان ماه محرم در جای خود باقی می ماند.
در این آیین طشت آب نماد آب فرات است و عزاداران با دست زدن به طشت بیعت خود با سالار شهیدان را تجدید می کنند.
در اعتقاد دینی شهروندان اردبیلی، طشت گذاری به دلیل نماد عهد مجدد با شهدای کربلا حامل پیام معنوی غنی بوده و از تقدس خاصی برخوردار است.
سهم منازل از سنت طشت گذاری
در طول 600 سال اجرای این مراسم در اردبیل نماد طشت گذاری به حدی در عزاداری های ماه محرم آمیخته است که حتی اجرای آن در برخی منازل شخصی نیز اجرا می شود.
یکی از شهروندان اردبیلی در این خصوص تصریح کرد: در منازلی که مراسم روضه خانی در طول ماه محرم برگزار خواهد شد، بعد از طشت گذاری مساجد، آئین طشت گذاری با حضور مردم محلات و با نوحه خوانی و عزاداری اجرا می شود.
فاطمه رستمی اضافه کرد: در برخی منازل بعد از اتمام روضه خانی و در برخی تا پایان ماه محرم طشت آب در محل در نظر گرفته شده باقی می ماند.
آب در آئین طشت گذاری نمادی از مظلومیت
کارشناسان دینی و اجتماعی معتقد هستند علت توجه ویژه مردم اردبیل به موضوع آب در عزاداری های کربلا به دلیل آمیختگی فرهنگی و عقیدتی با دین اسلام و برجسته کردن مهمترین نمادهای واقعه کربلا است.
نعیم مرادزاده جامعه شناس در گفتگو با خبرنگار مهر اضافه کرد: آب نماد تشنگی و در عین حال مظلومیت خاندان امام حسین (ع) است و از این رو توجه به آن حتی در روزهای آغازین ماه محرم تمرکز بر این مظلومیت و توجه ویژه به علت حادثه کربلا است.
وی با بیان اینکه برای پرداخت به این موضوع از عناصر دیگری از جمله کوزه های آب در تعزیه و عزاداری های ماه محرم استفاده می شود، تاکید کرد: این رسم در طول تاریخ شش قرن اخیر تغییراتی داشته و حتی در مناطق مختلف با رسومات متنوعی همراه است.
این کارشناس تاکید کرد: در عین حال اصلی ترین نماد در این مراسم آب به عنوان آب فرات و زمینه مظلومیت خاندان امام حسین(ع) حفظ شده است.
وی افزود: تقدس طشت گذاری موجب می شود بسیاری از حاجت مندان از شهدای کربلا شفاعت خواسته و راز و نیاز کنند.
مراسمی که مرزهای اردبیل را طی می کند
با وجود اینکه این آئین سنتی مختص شهر اردبیل می باشد، اما در سال های اخیر به تدریج در شهرهای زنجان، بناب، تالش و بسیاری از شهرهای آذری نشین کشور منتقل و باشکوه خاصی برگزار می شود. هر کدام از شهرها اجرای این مراسم را متناسب با آداب و رسوم محلی خود و به فراخور باورهای ویژه اجرا می کنند.
کارشناسان مذهبی معتقدند به منظور جلوگیری از ورود افکار خرافه و یا بدعت گذاری در عزاداری های با سنن نمادین ضروری است دقت و نظم در اجرای آن صورت گیرد.
اصالت طشت گذاری حفظ شود
مدیر کل تبلیغات اسلامی استان اردبیل معتقد است اجرای مناسب این مراسم می تواند عزاداری منحصر به فرد اردبیل را در سطح کشور و حتی دنیا معرفی کند.
حجت الاسلام مهدی ستوده با تاکید به ضرورت رصد عزاداری های ماه محرم اضافه کرد: این آیین پیشواز از ماه محرم و به منزله آغاز برنامه های عزاداری است. به همین منظور اجرای مناسب آن می تواند در طول روند عزاداری ها تاثیر مثبت و قابل توجهی به همراه داشته باشد.
مکتب عزاداری اردبیل قابلیت ثبت ملی دارد
به اعتقاد پژوهشگران و محققان دینی، اردبیل سهم بسزایی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی و علوی کشور داشته و این شهر به عنوان خواستگاه تشیع با قرن ها سابقه عزاداری از جایگاه و پایگاه خاصی در تشیع و مکتب علوی برخوردار می باشد، بطوریکه این سابقه در مراسم طشت گذاری مشاهده می شود.
آیین طشت گذاری ماه محرم اردبیل به عنوان سومین اثر در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است، اما بسیاری از کارشناسان دینی و تاریخ و سنن استان اعتقاد دارند با وجود ثبت این اثر، مکتب عزاداری اردبیل این قابلیت را دارد که به صورت جامع، مجزا و به عنوان یک میراث معنوی ماندگار در فهرست آثار ملی ثبت شود.
حجتالاسلام والمسلمین میرباقری گفت: روایات متعددی درباره اشک ریختن در نیمه شب از خوف خدا وجود دارد که حسنات زیادی درباره آن بیان شده است، ولی بر اساس روایات معصومین(ع) آثار و حسنات بیشتری برای گریه بر امام حسین(ع) بیان شده است.
وی با بیان این که آثار و برکات گریه بر سیدالشهدا(ع) در دنیا، برزخ و قیامت وجود دارد، ادامه داد: شیطان تمام تلاش خود را برای آلوده کردن انسانها به رذایل اخلاقی به کار میبرد تا با خروج از چتر ولایت پیامبر(ص) و اهلبیت(ع)، تمام وجود او ظلمانی میشود.
حجتالاسلام والمسلمین میرباقری با بیان این که ولایتمداری اهلبیت(ع) از طریق انسانها گسترش مییابد، افزود: زمانی که انسان ولایت خدا، پیامبر(ع) و اهلبیت(ع) را بپذیرد، زبان و عمل او نشر دهنده معارف الهی است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی، تولی و تبری را ابزاری برای قرار داشتن در جنود الهی دانسته و گفت: همان طور که شیطان ظلمات را به قلب انسان نفوذ میدهد، معصومین(ع) نیز نور را به دل انسان تابانده و او را از ظلمت نجات میدهند.
رئیس فرهنگستان علوم اسلامی با بیان این که شیطان برای به تاریکی کشاندن انسان، تلاش میکند تا ارتباط او را با منبع نور الهی قطع کند، ابراز اشت: اگر انسان به نبی مکرم اسلام(ص) و ائمه معصوم(ع) وصل شود، گرفتار ظلمت و قصاوت قلب نمی گردد.
وی در پایان، حب نبی اکرم(ص) و اهلبیت(ع) را ریشه خوبیها دانسته و یادآور شد: علت این که گریه بر سیدالشهدا(ع) قلب را زنده میکند، این است که چنین گریهای انسان را به ولایت نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) میرساند.
پاسخ:
فلسفه همراه بردن اهل بیت (ع) توسط امام حسین(ع) این بود که قیام حضرت بدون آنها کامل نمیشد.
امام حسین(ع) با تدبیر و حسابگری دقیق زنان و فرزندان را همراه خود به کربلا برد تا راوی رنجها و گزارشگر صحنههای عاشورا و پیام رسان خون شهیدان باشند و سلطه یزیدی نتواند بر آن جنایت عظیم پرده بکشد یا قضایا را به گونهای دیگر وانمود کند.
از این رو وقتی ابن عباس به حضرت گفت: چرا زنان و کودکان را به عراق میبری پاسخ داد: «انّ الله قد شاءِ اَنْ یراهُنَّ سبایا...» خدا خواسته که آنان را اسیر ببیند، این اشاره به همان برنامه حساب شده دارد.
به گفته مرحوم کاشف الغطاء اگر حسین(ع) و فرزندان او کشته میشدند ولی آن سخنرانیها و افشاگریهای اهل بیت در آن موقعیتهای حساس نبود، آن آثار و اهدافی که امام حسین(ع) در واژگون ساختن حکومت یزیدی داشت محقق نمیشد.
اسارت اهل بیت با آن وضع رقت بار عواطف مردم را به نفع جبهه حق و به زیان حکومت یزید برانگیخت و سخنان حضرت زینب و امام سجاد(ع) در طول اسارت لذت پیروزی را در ذائقه یزید و ابن زیاد چون زهر، تلخ ساخت و جلوی تحریف تاریخ را گرفت.
حضرت میدانست که اصحابش توسط سپاه یزید به شهادت میرسند و هیچ کس از افراد بشر به این فاجعه و هدف آن آگاه نمیشوند. پس احتیاج به مروجینی دارد که ندای حق و حقیقت را به گوش انسانهای عاقل برسانند و آن مروجین اهل بیت و زنها و بچههای او بودند که مکمل قیام خونین کربلا بودند.
یکی از هدفهای تبلیغاتی حضرت این بود که اهل بیت و کودکان خود را همراه خود ببرد و به این وسیله در واقع دشمن را ناآگاهانه استخدام کرد که حامل یک عده مبلغ برای امام حسین(ع) و برای اسلام حسینی علیه یزید باشد و این یکی از مهمترین عناصر تبلیغی امام حسین(ع) بود.(1)
هدف امام حسین این نبود که خود و یاران و فرزندان خویش را به کشتن دهد بلکه نظر وی قیام برای توجّه دادن مردم به فساد بنیامیه بود، و این که حکومت آنها حکومت اسلامی نیست و آنها در صدد محو و نابودی اسلام به خصوص اسم پیامبر هستند.
بنابراین ایشان کاملا عالمانه اقدام به این کار نمود و به مردم دنیا ثابت کرد که اینها حاضر نیستند احدی از بنیهاشم زنده بماند حتی طفل شیرخوار را هم هدف تیر خواهند کرد، و با اهل بیت پیغمبر نوعی رفتار میکنند که با امرای مشرکین هم آن طور سخت رفتار نکردهاند، و نظرشان جز نابودی اسلام و آثار نبوت و ریاست و حکومت چیزی دیگری نیست.(2)
پس با توجه به مطالب فوق اینطور نتیجه میگیریم که فلسفه همراه بردن اهل بیت را باید در عوامل مختلف جستجو کرد:
1. پیامرسانی:
افشاگریهای زنان و دختران کاروان کربلا چه در سفر اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه، پاسداری از خون شهدا بود سخنان بانوان هم به صورت خطبه و هم گفتگوهای پراکنده به تناسب زمان و و مکان جلوه گر شد.
2. نمایان شدن نقش زنان و مادران:
در بسیاری از جنگها حضور تشویقآمیز زنان در جبهه به رزمندگان روحیه میبخشد در کربلا نیز مادران و همسران بعضی از شهدا این نقش را داشتند. و به تمام مادران تاریخ این درس را دادهاند که درهنگام خطر برای دین چگونه میتوان از آن دفاع کرد.
3. پرستاری:
رسیدگی به بیماران و مداوای مجروحان از اهداف دیگر بود مانند نقش حضرت زینب(س) در پرستاری از امام سجاد(ع) که در آن زمان حساس حمایت او از امام سجاد(ع) استمرار سلسله امامت را در پی داشت.
4. عمق بخشیدن به بعد عاطفی:
گریهها و شیونها، عزاداری بر شهداء تحریک عواطف مردم نسبت به ماجرای کربلا را عمق بخشیده و بر احساسات نیز تأثیر گذاشت و از این رهگذر ماندگارتر شد.
5. ماموریت ویژه اهل بیت:
از همه مهمتر ماموریت ویژه اهل بیت امام و مادران در این نهضت که امام از این ماموریت آگاه بود و به همین روی آنان را به همراه برد.(3)
1. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، چاپ صدرا، ج 3، ص 340.
2. بررسی تاریخ عاشورا، ص 31، (مقدمه).
3. مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم.